SHQIPTARJA MĖ E DASHUR E BUKURESHTIT
I ati i saj, qė kish pregaditur flamurin sėbashku me Asdrenin,
ishte veprimtar i shquar i kėsaj kolonie kreshnike.
Ishte njėri nga ata qė pregadiste protesta, kundėr shkeljes sė trojeve
shqiptare nga ana e fuqive ballkanike.
Pėrgjatė vitit 1898, arbėreshi Kosmo Serembe,
boton nė Bukuresht vėllimin poetik Kėnka lirie, me moton e Murat Beg
Toptanit: Pa liri, shqiptari ėshtė si lule pa erė. Librin, qė e sheh dritėn
e botimit nė shtypshkronjėn e Shoqėrisė Shqiptare Dituria (Rruga
Turturelelor, 14), ia pėrkushton Pandeli Evangjelit, ish-prefekt i Korēės,
ish-delegat i shqiptarėve tė Rumanisė nė Konferencėn e Paqes nė Paris,
ish-kryeministėr i Mbretėrisė Shqiptare nė kohėn e Zogut. P. Vangjeli de
facto, ishte ungji i zonjės Lika, njeri me njė vullnet tė veēantė, tregtar
i pasur, i njohur pėr kontributin e dhėnė lidhur me shpalljen e pavarėsisė. Nė
njė fotografi tė motshme qė na e tregon zonja Lika, pos anėtarėve tė familjes
sė saj, figuron edhe Pandeli Evangjeli, si dhe Taqe (Kristaq) Evangjeli, mik i
ngushtė i Lasgush Poradecit. Deri vonė, para se tia dorėzojė Ambasadės
Shqiptare, zonja Lika ka patur nė disponim njė letėr shumė tė bukur tė
Lasgushit, tė cilėn ia kishte dėrguar Taqit nga Austria, nė kohėn kur
Bukureshti ishte njė nga qendrat mė tė rėndėsishme, tė kolonive shqiptare tė
mėrgimit. Nė portretet e deritanishme mbi korēarėt e Bukureshtit, pėr kėtė
zonjė tė nderuar, kemi thėnė vetėm kaq: Lika Zografi ėshtė shqiptarja mė e
dashur e Bukureshtit, zonja qė ruan nė shpirt, shqipen e kulluar tė Asdrenit
dhe Lasgush Poradecit. Sintagma i pėrket njė eseisti me perspektivė tė
ndritur nė botėn tonė letrare: dr. Luan Topēiu, lektor i Gjuhės Shqipe pranė
Universitetit Shtetėror tė Bukureshtit.
Nė kohėn kur njė
zonjushe me prejardhje nga Shipkovica ka njohur Nėnė Terezėn nė Romė, neve na
ka buzėqeshur fati ta njohim zonjėn Poliksenia (Lika) Zografi nė veri tė
Danubit. Kanė kaluar vite e vite, nga ajo kohė. E entuziazmuar pėr portretin
e Dan Zografit qė ia botoi Flaka pėrgjatė kėsaj vere, zonja Lika na fton nė
telefon dhe na falėnderon pėr kėtė gjest fisnik. Ju lumtė pėr faktin se nuk i
harroni prindėrit tanė, qė ishin rilindas tė mirėfilltė!, na thot, duke
shtuar se shqipja ėshtė gjuh e shenjtė, dhe se pėrēdo ditė, llafos shqip me
shoqen e saj tė pėrzemėrt: Lenush (Elena) Nikollau, gruaja e ish-arkitektit
tė shquar shqiptar tė Bukureshtit, Spiraq Nikollau. Lika ėshtė e bija e Daniel
Zografit dhe Viktoria Evangjelit. U lind nė Bukuresht para 77 vitesh, nė
gjirin e njė familje me tradita tė motshme patriotike, pėr tu martuar pas
mbarimit tė luftės sė dytė botėrore, me profesorin universitar, dr. Nikolla
Xhamon, ambasador i parė i Rumanisė nė Shqipėri, koleksionar vlerash
origjinale tė rilindasve tanė, njė nga boboshtarėt mė tė shquar, tė kėsaj
metropole. Ajo rrėfen se si nga mbarimi i shek. XIX-tė, erdhėn nga Korēa nė
Rumani katėr vėllezėr: Vasile, Dhimitri, Grigore dhe Danieli, ky i fundit duke
qenė i ati i saj, rilindas i mirėfilltė, veprimtar i shquar i kėsaj kolonie
kreshnike. Ja se si e pėrshkruan Rexhep Qosja, duke cituar burime nga Leka
(nr.8-12/1937), kontributin e shenjtė, tė babait tė kėsaj zonje fisnike:Nė
tetor tė vitit 1912 nė Bukuresht ia beh Luigj Gurakuqi i cili, si do tė marrin
vesh menjėherė mėrgimtarėt e Bukureshtit, kishte ardhur qė tė bėnte
pregatitjet e duhura pėr shpalljen e pavarėsisė sė Shqipėrisė nė ato ēaste
kritike pėr tė. Vetėm pak ditė mė vonė kishte ardhur edhe Ismail Qemali.
Gėzimi i kėtyre shqiptarėve ishte i pamasė; tė liruar prej atij dėshprimi qė
ua kishin shkaktuar lajmet mbi pozitėn e Shqipėrisė, ata ia fillojnė menjėherė
punės: formojnė njė komision, nė tė cilin kryetar zgjedhin Pandeli Evangjelin,
kurse sekretar Asdrenin, qė do tė duhej tė organizonte protestat e shqiptarėve
tė Rumanisė kundėr shkeljes sė viseve shqiptare nga ana e fuqive ballkanike.
Asdreni harton njė thirrje, i fton tė gjithė tė mblidhen nė Bukuresht, tė
mbajnė njė miting dhe tu dėrgojnė protestėn fuqive tė mėdha. Me rastin e
kėtij tubimi shqiptarėt nxjerrin edhe flamurin, tė cilin e kishin pregatitur
Asdreni dhe Daniel Zografi.
E mbesa e
atdhetarit qė ngriti flamurin e shenjtė nė Vlorė
I ati dhe
xhaxhallarėt e zonjės Lika, ishin bijt e Poliksenia dhe Erakli Zografit.
Vėllau i tyre mė i madh, Vasili, kishte jetuar njė kohė, nė jug tė Francės. Ka
gjasė qė atje tė jetė njohur me shkrimtarin e famshėm rumun, Panait Istrati, i
cili e shfrytėzon mbiemrin e tij, nė njėrin nga romanet e veta (Jeta e Adrian
Zografit). Adrian Zografi, sipas kėsaj zonje, ka qenė shok i mirė me Fan
Nolin, i cili ka kontaktuar shqiptarėt e Brailės dhe tė Bukureshtit (1911). Vėllezėrit
Zografi, kanė patur nė Bukuresht, nė fillim tė kėtij shekulli, dyqane,
restorane dhe depo verėrash. Njė ndėr to, reklamohet edhe pėrmes njė broshure
nė kolor, e botuar nė Bukuresht mė 1911, njė vit para se kopronari i saj,
Dhimitėr Zografi, tė niset pėr nė Vlorė, me delegacionin e Ismail Qemalit.
Njė portret tė gjerė lidhur me shkollimin dhe
profesionet e zonjės Lika, e ka botuar para ca ditėsh revista Miku i
Shqiptarit. Ne po ndalemi mė shumė te do tema qė ndėrlidhen me familjen e saj
patriotike, familje qė ndizte nė zemrėn e shqiptarit, zjarrin e dashurisė ndaj
atdheut, dhe atė, mu nė mes tė Bukureshtit, ku u hodhėn themelet e para tė
Rilindjes Kombėtare Shqiptare. Ska Shqipėri pa Kosovė! Ska Kosovė pa
Shqipėri! Ska Shqipėri pa Kosovė e Ēamėri!, thoshte Haxhi Zeka para
shpalljes sė Pavarėsisė. Nga Shqipėria e Re e Konstancės (28 Nėntor 1921),
qė na e ofron kjo zonjė e respektuar, lexojmė moton: Shqipėtarė!
Dita e sotme ėshtė dita e Lirisė. Sot
Shqipėria ėshtė e lirė dhe e bashkuarė. Tani mbetet qė ne tė punojmė pėr ta
zbukuruar dhe pėr ta madhėruar Atė. Kjo e pėrjavshme e shqiptarėve tė
Rumanisė, delte shqip nė periudhėn e demokracisė (1919-1935), e painfektuar
nga komplekset primitive tė do dallaverexhinjve tė sotėm, qė gllabėrojnė
buxhete qeveritare, pėr ti mashtruar oficialitetet, duke botuar revista me
njė shqipe tė reduktuar, nė emėr tė njė grupi interesash merkanteliste.
Dita e paharruar pėr kombin shqiptar, ėshtė titulli i
artikullit-bazė, dedikuar ditės kur ungji i saj (Dhimitri), sėbashku me Ismail
Qemalin, ngritėn flamurin e shenjtė nė Vlorė, kur Shqipėria fitoi prapė
lirinė, pas njė robėrie 445 vjeēare. Dita e sotme e gjen Shqipėrinė mė tė
organizuar dhe Shqipėtari kuptoi vleftėn e kėtij flamuri, kujton ditėt e
stėrgjyshėrve tanė, tė cilėt rojnė tė lirė e kryelartėr. Shqipėtari kuptoi
vleftėn e kėsaj dite dhe ėshtė gadi tė derdhė dhe atė pikėn e fundit tė gjakut
pėr kėtė ditė, pėr tė mbrojtur Lirinė, pėr tė mbrojtur flamurė i cili, sa tė
jetė bota duhet tė valonjė nė tė katėr ēipet e Shqipėrisė. Nė ballinė tė
Shqipėrisė sė Re tė Konstancės, botohet edhe fotografia e njė voglushi nė
kostume kombėtare, nxėnės i shkollės Ēamėria nė Stamboll, sėbashku me
porosinė drejtuar qeveritarėve qė duhet tė pėrkujdesen pėr tė ēelur kudo
shkolla shqip, pėr ēunat tė cilėt, po tė mėsojnė nė shkollat kombėtare
shqiptare, do tė shpėtojnė nga ēdo propagandė e huaj. Aty jepen edhe dy
vjersha (Dita e Lirisė sė Shqipėrisė dhe Flamuri i Shqipėrisė, autorėsinė e
tė cilavet e mbajnė inicialet K.F dhe pseudonimi letrar Shtegu. Nga kjo e
fundit, meritojnė tė ribotohen vargjet: Seē u ndez
zjarri, po kėrcet topi/ Dhe trumbeta pėr luftė thėrret./ Nga Shqipėtari si dhe
qė-moti,/ Po tundet jeta, nderi po na pret.
Zonja Lika flet me admirim pėr shqiptarkat e
shkolluara tė Bukureshtit, pothuajse tė gjitha bija rilindasish, dhe shpreh
keqardhje pse motrat tona, qė si pasojė e havales qė ua imponoi sundimi
pesėshekullor osmanist, ende rrinė tė ngujuara mes mureve tė
fanatizmit. Pas vdekjes sė
xhaxhit Xhamo, zonja Zografi i dhuron Institutit tė Studimeve tė Evropės
Jug-lindore nė Bukuresht, njė karrocė me libra mbi shqiptarėt dhe Shqipėrinė,
ndėr tė cilat edhe ekzemplarėt e para tė Asdrenit dhe Lasgushit, qė panė
dritėn e botimit nė Bukuresht dhe Konstancė. Njė vlerė specifike, ka edhe
lista qė na ofron kjo zonjė, qysh nė kohėn kur punonte nė Kabinetin e stampave
tė Bibliotekės sė Akademisė Rumune (1971). Aty figurojnė kryeveprat e
rilindasve tanė, sidomos ato tė vėllezėrve Frashėri, tė Jani Vretos, Muhamet
Ēamit, Jovan Lazi Terovės, M. Gramenos, Kristo Dakos etj., tė botuara nė
shtypshkronjėn e parė shqiptare, qė ka funksionuar kėtu, qė nga viti 1886. Nė
kėtė listė figuron edhe abetarja e parė shqipe e Naum Veqilharxhit, njė
ekzemplar i rrallė i sė cilės, ajo e vitit 1884, porsi qindra vlera tjera tė
rėndėsishme kombėtare shqiptare, rruhen me shenjtėri, nė raftet e Bibliotekės
sė kėsaj Akademie.
Shpirti i Komunitetit Shqiptar tė Rumanisė
Zonja Lika Zografi ėshtė shpirti i komunitetit
shqiptar tė Rumanisė. Takimet me te janė emocionuese dhe tė paharrueshme. Ajo
na flet me admirim pėr Jani Evangjelin, qė ish e mbesa e Pandeli Evangjelit;
pėr Dan Gjeēon, qė kish njė inteligjencė tė jashtėzakonshme; pėr Ollga Gjeēon,
qė jeton nė Kanada, nė njė pleqėri tė admirueshme, 95 vjeēare. Ja kėtu, na
thot ajo, figuron Vasile Gjeēo, avokat i shquar qė u lind nė Korēė, jetoi nė
Rumani dhe vdiq nė Toronto, nė moshėn 103 vjeēare, emėr ky qė meriton njė
portet tė veēantė. Ajo na flet me admirim edhe pėr nėnėn e saj, Viktoria
Zografin, qė nė pleqėri tė thellė, shkruante vargje adimirimi pėr Shqipėrinė.
Pėr Shqipėrinė digjej edhe Kristaq Evangjeli, ungji i saj, qė kish studjuar
drejtėsinė dhe filozofinė. Ja kėtu edhe Xhorxhe Zografi, Skėnder dhe Kliton
Eftimiu, si dhe Juliu Valaori, profesor universitar, specialist i Arkeologjisė
artistike, me prejardhje nga Voskopoja. Gjyshja ime, Evlavia Valaori, ishte
poashtu nga Voskopoja, me prejardhje arumune. Ajo ishte autodidakte. E njihte
frėngjishten, gjuhė tjera dhe ishte filogjermane pėrnga admirimi, ngase burri
i saj pat studjuar tregtinė nė Vjenė.
Burri i zonjės Lika, prof. Nikolla Xhamo
(1914-1997), mbiemri i tė cilit ndėrlidhet me Ēamėrinė, kishte prirje tė
theksuara properėndimore, por tė rrallė ishin ata qė ia kuptonin shpirtin,
inteligjencėn e njė koeficienti tė lartė, dashurinė e pakufishme ndaj
Kosovės, pėr ēlirimin e sė cilės, edhe nė pleqėrinė e tij tė thellė, ishte i
gatshėm tė sakrifikohet. U shua i ndjeri dy vjet para ērobėrimit tė Kosovės
nga terrori policor, i kryeprotagosnistit tė tanishėm tė Tribunalit tė Hagės.
Ishte mik i ngushtė me Asdrenin, i cili, edhe pėrmes dedikimeve qė ia
dhuronte, e ēmonte pėr mėndjen e mprehur pėr ēdo gjė qė i pėrket diturisė
sė gjėrė si edhe dashurisė pėr vėndin lindor. Nik. Xhamoja ishte ai qė qysh
nė rini, e shpėrndante nėpėr shtėpitė shqiptare tė Konstancės, revistėn
Kosova, qė e botonte asokohe (1932-33), njė bashkėvendas i tij i famshėm:
Gjergj Bubani, pėrkthyes, publicist, editor, i ati i shkrimtarit tė
mirėnjohur shqiptar, Dionis Bubanit.
Botėkuptimet
demokratike tė zonjės Lika, mbėshteten nė traditat familjare. Ajo se harron
kurrė triumfin e forcave demokratike nė Shqipėrinė e viteve 90-tė. Aq shumė
kam qenė e emocionuar, saqė tėrė natėn nuk mė kaplonte gjumi nga gėzimi. As qė
mund ta pėrshkruaj me fjalė kėtė ngjarje madhėshtore, na thoshte asokohe, nė
kohėn kur burri i saj ndėrhynte: Me zemėr tė shtangur nga frika, mė shkonte
mendja se socialistėt mund tė vazhdojnė me mashtrime, me infiltrime, me
falsifikimin e rezultateve tė zgjedhjeve. Askush nuk mund tė dyshojė mė, se
ata qė e shembėn Shqipėrinė, do tė mbeten edhe mė tej nė pushtet. Kolonia
shqiptare e Rumanisė, e organizuar pėrmes traditave tė saja demokratike, tani
e 150 vjet mė parė, pėrherė ka qenė pranė popullit shqiptar dhe forcave
liberale tė tij. Gėzimi ynė i sotėm, ėshtė gėzimi i prindėrve dhe
stėrgjyshėrve tanė.
Jeta ėshtė njė jehonė qė kalon
nėpėr tunelin e kohės
Xhamoja kishte njė memorje tė
kthellėt. Ēdokush qė e ka njohur, ka konstatuar se ai ėshtė njė enciklopedi e
gjallė. Ishte profesor i gjeografisė, duke qenė njėzet vjet, shef i Katedrės
sė Gjeografisė pranė Akademisė sė Shkenvace Ekonomike. Zotėronte njė kulturė
tė shumėfishtė: shkencore, letrare, artistike, linguistike. Kishte kujtesė tė
mirė dhe aftėsi pėr sintetizimin e subjekteve qė i trajtonte. Nga albumet me
fotografi tė epokės, qė na i prezenton zonja Lika, dallohen ato tė Kliton
Eftimiut, qė mbet beqar i pėrjetshėm, dhe motrės sė tij: Sofika Stroesku.
Defilojnė kėtu fotografi shqiptarėsh nė kostume kombėtare. Ja edhe Dhimitėr
Eftimiu. Ishte vėllau i gjyshes sime. Sa tė dashur qė ishin! Ajo pat kryer
Akademinė Tregtare, ndėrsa ai pat studjuar politeknikėn, dhe ka dirigjuar
korin artistik tė Shoqatės sė Studentėve Shqiptarė tė Rumanisė. Ishte punėtor
i palodhshėm dhe kishte njė shpirt tė jashtėzakonshėm. Ka marrė pjesė edhe nė
Olimpiadėn e Berlinit, mė 1936. Nė fotografi duket edhe Lirka (Lirija). Ishte
kushėrira e parė e Klitonit. Dhimitri kishte dhe njė vėlla: Jovanin, dhe njė
motėr: Poliksenian.. Dallohet poashtu, fotografitė e shqiptarėve tė
Bukureshtit nė ball: Asdreni, Milkani, Bubulina, Kuteli, Olimpia, Dhimitėr
Kristesku, Ollga, Nik Pema, Skėnder Eftimiu, Keti Zisu, pastaj njė grup
studentėsh shqiptarė nėpėr Gjermani, veshur nė kostume kombėtare rumune.
Kishin arritur me Kliton Eftimiun, qė nga Berlini e Hamburgu, deri nė detin
Baltik.
Zonja Lika ėshtė nėnė e njė
shkrimtari tė ri e tė menēur: Vlad Zografi, emėr i shquar nė botėn e letėrsisė
darmaturgjike tė kėtij vendi, redaktor dhe autor i njė numri tė konsideruar
veprash letrare, veprimtar i dalluar i Shtėpisė Botuese Humanitas tė
Bukureshtit. Sa herė qė vjen fjala pėr shqiptarėt, ai na e pėrkujton Panairin
e Frankfurtit, ku ka prezentuar Humanitasin, duke njohur edhe botues nga
Shqipėria. E shihni si ėshtė jeta!, na thot zonja Lika, emėr pėrkėdhelės i
emrit tė saj tė vėrtetė: Poliksenia, e mbesa e njė heroi qė ka shpallur
Pavarėsinė nė Vlorė. Jeta ėshtė njė jehonė, qė kalon nėpėr tunelin e kohės,
i themi. E kanė thėnė tė tjerėt, dhe do ta themi edhe ne: Shqiptari ngado qė
shkon, vendin e vet nuk e harron. Ajo qė vlen mbi tė gjitha nė jetė, ėshtė
optimizmi dhe afrimi shpirtėror ndėrmjet njerėzve. Po ku mund tė ketė nė kėtė
vend, shqiptarė mė tė afėrt, mė tė menēur dhe mė tė pėrzemėrt, se sa kėta tė
familjeve korēare tė Bukureshtit, qė e braktisėn nga halli Shqipėrinė, dhe
erdhėn kėtu pėr ta fisnikėruar emrin e saj, qė nga Konstanca e Detit tė Zi ku
u vendosėn pėr herė tė parė disa, e deri nė Bukuresht, ku u vendosėn
pėrgjithmonė. |