Ku
janė 100 shkollat dhe kishat arumune, qė i kishte Maqedonia para pushtimit
komunist? Ne skemi gjė, as kundėr njėrės e as kundėr palės tjetėr,
ngase jemi komb heronjsh, qė dimė edhe tė falemi, edhe tė luftojmė, edhe
tė fitojmė, edhe tė nėnshkruajmė, edhe tė bashkėjetojmė. Neve ende nuk na ka kapluar xhelozia, pse tė na i asimiliojė politika
pansllaviste e Shkupit, shqiptarėt ortodoksė tė Rekės dhe arumunėt e kėsaj
republike. Vetėm pėrmes numrit tė tyre, Maqedonia pėrfiton mbi dyqindmijė
banorė, qė deklarohen si maqedonė, shifėr kjo e barabartė, me atė
tė shqiptarėve qė ende nuk ua njeh nėnshtetėsinė. Ja pra, si na dalin
rreth gjysmėmilioni maqedonėsh, sėbashku me do rromė e me do egjejas qė
deklarohen si tė tillė, pa qenė tė tillė. Vetėm laviret e
komunizmit pansllavist, mund ta injorojnė njė marrėveshje tė nėnshkruar
para faktorit ndėrkombėtar. Luftė psikologjike, apo jo! Janė kėto pyetje
tė rėnda, para tė cilavet duhet tė japin llogari ata qė ende nuk u
konvenon tua japin tė drejtat totale, njerėzore, kombėtare, sociale,
politike, juridike, policore, kulturore e universitare, shqiptarėve dhe
arumunėve tė Maqedonisė.
Maqedonėt
e vėrtetė, jetonin para dyndjes sllave,
dhe
flisnin vllahisht
Dymijė
vjet i bėmė qė nga lashtėsia trako-ilire, dhe ende se gjetėm njė
banor tė kėtij vendi, tė thotė se mė vjen keq pse sjam maqedon. Babai
i filologjisė rumune (Hashdeu), poeti mė i madh i kėtij vendi (Eminesku),
dijetari me renome botėrore (Jorga), shkrimtarėt si Marin Soresku, Viktor
Marin Besarab, Marin Minku, etj.,
edhe pse se kanė njė pikė gjak arbėri nė damarėt e tyre, mahniten me
shqiptarėt dhe historinė e tyre. Disa prej tyre, madje shprehin keqardhjen
pse sjanė shqiptarė. E ēuditshme
ėshtė diferenca ndėrmjet shqiptarėve dhe sllavėve. I mundim nga tė
gjitha pikėshikimet: edhe pėrnga toleranca, edhe pėrnga njohja e gjuhėve tė
huaja, edhe pėrnga trimėria, edhe pėrnga lashtėsia konfesionale e krishtėrimit
(me njėmijė vjet), edhe pėrnga ajo e flamurit (me 500 vjet), pėrnga ajo e
botimit tė abetares sė parė (me njėqind vjet), madje edhe pėrnga botimi i
librave apo gazetave tė para.
45
vjet pas daljes sė gazetės sė parė shqipe (LAlbanese dItalia, 1848),
nis tė dalė nė Bukuresht, fletorja Albano-Maqedonia.
Numri i saj i parė del nė
vitin l893, nga e cila ruhet nė Bibliotekėn e Akademisė Rumune, vetėm
numri 2 (25 janar 1894). Fragmentarisht, e prezentuam pėr herė tė parė nė
gjuhėn shqipe, pas njė shekulli (1994), por na doli njė zonjė nga
Instituti i historisė nacionale tė Shkupit (Katerina Naumovska), duke na
kapur pėr veshi, jo nė rrugė, por nė shtyp (Nova Makedonija). Fillimisht,
replika e Katerinės ėshtė konstruktive: rruajtja e paqės nė republikė,
megjithatė, duke u zhytur mė thellė nė komentimin e paraqitjes sonė, e
kaplon xhelozia pse paskemi lansuar idenė e arumunėve tė atėhershėm (periudha
e Rilindjes), pėr krijimin e njė shteti tė pėrbashkėt shqiptaro-vllah, me
emrin Albano-Maqedonia. Neve ende
nuk na ka kapluar xhelozia, pse tė na i sllavizojė politika pansllaviste e
Shkupit, shqiptarėt ortodoksė tė Rekės dhe arumunėt e kėsaj republike.
Vetėm pėrmes numrit tė tyre, Maqedonia pėrfiton mbi dyqindmijė banorė, qė
deklarohen si maqedonė, shifėr
kjo e barabartė, me atė tė shqiptarėve qė ende nuk ua njeh nėnshtetėsinė.
Ja
pra, si na dalin rreth gjysmėmilioni pseudomaqedonėsh, sėbashku me do rromė
e me do egjejas qė deklarohen si tė tillė, pa qenė tė tillė, edhepse tė
tillė nuk janė as ata qė deklarohen si sllavė, ngase maqedonėt e mirėfilltė,
jetonin para dyndjes sllave dhe flisnin vllahisht. Ishin njė racė e pėrzjerė
trako-ilire, fosilet e sė cilės i gjen, qė nga fshatrat e Pindit nė Ēamėri,
e deri te inzhenier Branisllav Stefanoski i PTT-sė Tetovės, veteran i
komunitetit arumun tė Maqedonisė. Ėshtė fatmjerim i disa vllehėve
tė shitur tė kėsaj republike, qė pėr tė mbajtur privilegjet oficiale,
duke justifikuar edhe komplekset me konotacione konfesionale, shfrytėzojnė
sintagma negative kundėr shqiptarėve, duke ia bėrė qejfin palės
pansllaviste. Do kalojė kohė e gjatė, derisa tua shėrojmė shpirtin,
duke kėrkuar sėbashku, rrėnjėt e pėrbashkėta, tė njė lashtėsie
bimilenare.
Ideja
kryesore e kėsaj reviste ishte ajo e ēlirimit tė shqiptarėve dhe vllehėve
Nė
vend qė tė na flasė pėr pėrrqindjen e
shqiptarėve nė Institutin e pėrngjitur me Gjykatėn e kobshme tė
Shkupit, ku u dėnuan mbi njėmijė shqiptarė tė pafajshėm pėr motive
politike, zonja Naumovska hidhėrohet pse themi se termi maqedon nė Rumani pėrdoret
vetėm pėr vllehėt, duke lansuar nė replikėn e saj, edhe do gėnjeshtra:
nuk munda tė gjej asgjė vllahe nė
kėtė revistė. I vjen keq pse dyshimet e saj nuk mund ti sqarojmė
me dėshmi faktografike. Replikėn qė ia dhamė nė pranverė tė atij viti
(N. Makedonija, 17 prill 1994), kėtė herė po e pėrforcojmė me argumente tė
reja. Nė kuadrin e artikullit Revista
tė vjetra arumune: Albano-Maqedonia, qė e botoi revista Deshteptarea (Zgjimi) e Bukureshtit (nr.3/1992), zonja Sulltana
Craia (Kraja), kuadėr i specialuzuar shkencor pranė Bibliotekės Nacionale tė
Rumanisė, thekson se ideja kryesore
e kėsaj reviste, ėshtė ajo e ēlirimit tė shqiptarėve dhe arumunėve.
Pronari
i fletores ėshtė njėfarė Shteflu al Damēiu Maqedon me kompaninė e tij, nė
rrugėn Aureliu, nr.14, tė Bukureshtit, ndėrsa botimi i saj ėshtė
realizuar nė Tipo-litografinė E. Weigand dhe C.C. Savoiu. Kjo fletushkė
delte nė gjuhėt rumune dhe greke, nė dy versione identike pėr nga pikėshikimi
grafik. Zonjusha Kristia Maksuti, nė kuadrin e njė studimi mbi shtypin
shqiptar tė Rumanisė, konstaton se ky botim nuk ėshtė i befasishėm, duke
patur parasysh identitetin interesave
tė shqiptarėve dhe arumunėve nė atė periudhė, kur qarkullonte madje edhe
ideja e krijimi tė njė shteti shqiptaro-vllah, duke patur parasysh faktin se
pas Kongresit tė Paqės nė Berlin (1879), shqiptarėt dhe arumunėt ishin tė
vetmit popuj tė Ballkanit, qė nuk kishin shtetin e tyre, duke vazhduar tė
mbeten edhe mė tej, nėn sundimin osman. Subjektin nė fjalė e kanė
trajtuar edhe do shkencėtarė me vepra serioze: Max Demeter Peyfuss (Vienė),
Rexhep Qosja dhe Ismet Dėrmaku (Prishtinė), Xhelku Maksuti dhe Gjorgje
Zbuqea (Bukuresht).
Nė krahasim me ata qė na mbajtėn nė
robėri, jemi komb heronjsh
(Apo:
Ku janė shkollat dhe kishat arumune qė i kishte Maqedonia para pushtimit
komunist?)
Pasi
e pėrshkruan ilustrimin nė ballinė: mbi shtatin e njė kuēedre, qėndrojnė
dy femra krenare qė simbolizojnė Shqipėrinė dhe Maqedoninė nėn njė
diell tė pėrbashkėt, nga shkėlqimi i tė cilit lind njė shtat me flatra
shqiponje. Kuēedra e atėhershme ishte invazioni osman: i rrezikshėm, edhe pėr
shqiptarėt, edhe pėr arumunėt, edhe pėr bullgarėt. Kuēedra e tanishme ėshtė
pansllavizmi ende i pamposhtur, jo si element etnik, por si shije paranoike pėr
tė diskredituar Marrėveshjen Historike tė Ohrit, kur ia shtrinė dorėn e
pajtimit njėri-tjetrit, edhe shqiptarėt, edhe maqedonėt. Mos e kanė
harruar vallė, pseudo-social-demokratėt e Shkupit, proverbin e tyre posle kaēenje, nema kaenje? Vetėm laviret e komunizmit
pansllavist, mund ta injorojnė njė marrėveshje tė nėnshkruar para
faktorit ndėrkombėtar. Le tė mos preket kush, ngase pjesa dėrmuese e
artikujve tė botuar para pushtimit serb tė Maqedonisė (1913), sllavėt e kėsaj
republike i konsideron si bullgarė,
ndėrsa arumunėt si maqedonė. Sa
shkolla nė gjuhėn amtare kanė
bullgarėt e kėsaj republike? Ku janė 100 shkollat dhe kishat arumune, qė i
kishte Maqedonia para pushtimit komunist?
Ne
skemi gjė, as kundėr njėrės e as kundėr palės tjetėr, ngase jemi
komb heronjsh, qė dimė edhe tė falemi, edhe tė luftojmė, edhe tė fitojmė,
edhe tė nėnshkruajmė, edhe tė bashkėjetojmė. Edhepse mbajmė do emra me
konotacione turko-arabe, dimė ti respektojmė dhjetė porositė e shenjta
tė Biblės, si dhe lutjen Ati ynė,
pėrmes tė cilės e lusim Zotin tė
na i falė fajet tona, siē edhe ne ua falim fajtorėve tanė. Kurrė do tė kėrkojnė
falje ata qė ndėrmorrėn ekspedita tė panumėrta, ushtarake, policore,
juridike, politike e diplomatike, pėr shfarosjen dhe diskriminimin e njė
populli qė ka lindur heronj, qė nga Gjergj Kastrioti e deri te Shkodran
Idrizi e Krenar Osmani. Thonė se
xhelozia e palės pansllaviste ka vajtur deri atje, saqė ėshtė duke e
reduktuar nė tekstet shkollore, dhe jo vetėm atje, madje edhe figurėn e
Pitu Gulit, pse na qenka vllah pėrnga nėna, dhe shqiptar pėrnga baba.
Shqiptarėt
para dy vitesh, luftuan pėr realizimin
e kėrkesave tė kryengritėsve tė Krushovės
Zonja
Sulltana Kraja deshifron nė njė banderolė tė ballinės sė kėsaj gazete,
mbishkrimin Infratire-Libertate
(Vėllazėrim dhe Liri), dhe shton rumanisht se kjo shenjė simbolizon bashkimin ndėrmjet arumunėve dhe shqiptarėve pėr ēlirimin
e tyre. Vizatimi i pėrket N. S. Pelesc, dhe mban datėn 1983. Nė
kuadrin e tij, figuron njė moto e dyfishtė: Jerusalim,
po qe se do tė tė harrojmė, mė mungoftė gjuha nga gabzheri im, mu
thaftė e djathta nė lutjen time!. Ja pra, edhe njė nga argumentet e
shumta, qė dėshmon se shqiptarėt dhe vllehėt e kėsaj republike kanė
patur lidhje tregtare, fetare e vėllazėrore, edhe me hebrenjtė. E kanė thėnė
tė tjerėt dhe e themi edhe ne: Shqiptarėt
janė bioritėm i posaēėm. Harxhuan miliona fyshekė pėrgjatė luftės,
pa vrarė ndonjė fėmijė, apo ndonjė civil.
Pos
kopilave tė kombit, qė mund tė kishin bėrė ndonjė lajthitje prej
haramxhiu, qėllimi i ushtarėve shqiptarė ishte mė se fisnik: mbrojtja e
dinjitetit kombėtar, pėrfitimi i tė drejtave tė barabarta, realizimi i kėrkesave
tė kryengritėsve tė Krushovės, pėr njė Maqedoni tė barabartė e
multietnike. Shqipėria ėshtė i vetmi vend nė botė qė nuk ka dorėzuar
asnjė hebre. Ku janė hebrenjtė e kėsaj republike, dhe tė ish-Jugosllavisė?
Kush i shiti ata? Kush ua dorėzoi pesėmijė hebrenj gjermanėve, pyet njė i
persekutuar politik, i viteve 50-tė? Luftė psikologjike, apo jo! Janė kėto
pyetje tė rėnda, para tė cilavet duhet tė japin llogari ata qė ende nuk u
konvenon tua japin tė drejtat totale, njerėzore, kombėtare, sociale,
politike, juridike, policore, kulturore e universitare, shqiptarėve dhe
arumunėve tė Maqedonisė.
Gazetė qė na i mbush zemrat me gėzim
Tekefundit,
kėto klithje kontemporane pėr paqė e drejtėsi, si parakusht pėr
pengimin e ndonjė konfrontimi tė ri, reflektohen edhe nė vlerėsimet reēensioniste
tė zonjės Kraja: Sido qė tė jetė,
ideja kryesore ėshtė ajo e ēlirimit rė shqiptarėve dhe arumunėve (Shqipėria
qė do ta pėrfitojė pavarėsinė mė 1912, ende gjendet nė njė periudhė
luftėrash pėr kėtė qėllim, ndėrsa arumunėt ua pėrqafojnė idealin). Bėhet
kėshtusoj, aluzioni ndaj njė Albano-Maqedoni tė vėllazėruar me
theksin mbi njė militantizėm shpirtėror, tė ndėrgjegjes sė njė kauze tė
drejtė: Duhet tė themi sinqerisht dėshirat intime tė popullit
Albano-Maqedonas, pa ia lėnduar tė drejtat e asnjėrit.
Flitet
pra, pėr zgjim, ēlirim, drejtėsi, Evropė. Lansohen apele pėr bashkimin e
shqiptarėve dhe arumunėve, pėr pėrlindjen
e atdheut, pėr punė nė dobi tė tij. Nė kuadrin e artikullit De Crėēiun (Pėr Kėrshėndellat), term ky qė ndėrlidhet me
shqipen kėrcu (buzmi), paraqitet
entuziazmi i atyre qė e lexojnė me kėrėshėri kėtė gazetė, qė na i mbush zemrat me gėzim, qė na e flakėron mendimin me shpresa
tė ėmbla, qė nga koha kur fletorja jonė e pa dritėn e botimit, duke qenė
e pėrshėndetur me entuziazmin frenetik, tė lexuesve tė saj. Edhepse
Aalbano-Maqedonia pati njė jetė tė
shkurtė, idetė e saja ishin tė njerėzishme, sipas dikujt ndoshta naive,
por ato mbeten si njė dėshmi e pėrpjekjeve tė rilindasve tanė me
prejardhje arumune, qė ishin nė gjendje tė bėjnė edhe sakrifica
materiale, tė cilat, sipas zonjės Sulltana Kraja, ishin
gjeste tė njė patriotizmi militant, rėndėsia e sė cilės mbetet dhe dėshmohet,
ende si aktuale.
|